Cuando era niño y andaba en la huerta de Moreo y cuidando las vacas en El Prao de Doña Rufina, al llegar cada primavera, oía el canto del cuco. Me llamaba la atención, lógico, es muy curioso y atractivo. Pero yo, que estaba acostumbrado a observar al detalle todo lo que sucedía en aquel bello paisaje que era Moreo, nunca conseguía verle. Al escuchar ese "cu-cu, cu-cu" me iba acercando al lugar de procedencia del sonido, para poder ver al cuco, aunque fuera al huir de mi presencia, pero nunca conseguía ver al cuco.
Entonces, movido por la curiosidad que siempre he tenido por conocer los detalles naturales, pregunté a unos y a otros (mi padre, mi ama, mi abuela, mi tío...) y nadie me supo decir cómo era el cuco. Ahí me di cuenta de que nadie lo había visto nunca, aunque todos lo podíamos oír.
En La Pieza de Moreo solía coincidir con la inolvidable Guillerma, que se acercaba a ver si sus vacas estaban bien; y un día le pregunté si ella sabía cómo era el cuco. Y con aquel gesto de mujer luchadora y entrañable que aún recuerdo me dijo: "no, hijo, no sé cómo es, pero dicen que cuando le oyes cantar por primera vez en primavera tienes que tener perras en el bolso y que así no te faltarán en el resto del año". Fue ella quien me contó la leyenda del cuco sobre el dinero.
Pasaron los años. Y yo seguía pasando muchos ratos por Moreo. Y cada año, el cuco me pillaba sin un duro en el bolsillo cuando llegaba la primavera y cantaba por primera vez. Así que un año sentí necesidad de conocerle y le esperé un día sí y otro también hasta que conseguí verle, en La Ladera, por encima de Ranes y Espinillas.
¡Qué feliz me sentí! Además, a propósito, llevaba unas pesetas en el bolso. Después, al volver para abajo, me pasé a ver si las cuevas de los zorros seguían en los montículos artificiales de arena que habían dejado las excavadoras cuando se llevaron (casi) toda la arena de Moreo. Y sí, allí estaban, como cada año.
Moreo era mi casa en la naturaleza. Por eso, me enfureció tanto que FONORTE, con el contubernio del ayuntamiento de Zierbena lo destrozase en 2006. Y nadie entendía porqué me molestó tanto. Ell@s no crecieron en Moreo; yo, sí.
Cuculus canorus / Kukua / Cuco
Kukua
Cuculidae familiako hegazti espeziea da.
Kukua hegaztia bada, hor argi dago; baina ez da hegazti arrunta, hegazti berezia dugu.
Espezie honen beste ezaugarri nagusiena bere kantua da, nondik hegazti honen izena dator (eta ez solilik euskaraz, baizik Europako hizkuntza gehienetan ere: cuckoo ingeleraz, kucku alemanieraz, cucut katalanez,
cuco galegoz ta portugesez, coucou frantsesez, eta abar).
Kukuaren eta bere kantuaren inguruan sineskeria asko da, hura entzuteko momentuan patrikan dirurik duenak urte aberatsa izango duela, etab.
Kukua beti ezkutuka ibiltzen da. Sekula ez da gizakiaren aurrera azaltzen,
alderantziz, bere inguruan norbait sumatzen badu, mututu eta ezkutatu egiten
da: kukutu.
Intsinis pinuko baso landaketetan ezartzen da batez ere,
pinu-beldar (prozesionaria) asko daudelako. Beldarren jatun sutsua da eta hemen
bereziki hain ezaguna den prozesionariarena, beraz, honen eta beste beldar
espezie batzuen populazioa kontrolatuta mantentzen du modu ekologiko batetan;
funtzio hau azpimarratzekoa da, ez baitaude hegazti asko hain erresumingarri
diren beldarrak beraien dietetan sartzen dituztenak.
DESKRIBAPENA
Kukua
usoaren tamainakoa dugu (32 cm inguru izaten da luze); bere buztan luzearekin, 13-15 zentimetro ingurukoa.
Burua nahiko txikia du eta hego zorrotzak. Gorputzaren gaineko aldea eta paparra gris-urdinskak dira eta sabela, zuriska eta zerrenda ilunak dituena. Izaeraz bizia eta bakartia da, eta beldurtia
ere bada. Entzun ongi entzuten du, baina ikusi nekez. Hegalari azkarra da.
Harrak irensten ditu kukuak, besteak beste, pinudietako “procesionaria”. Intsektuak ere jaten ditu.
Afrikatik
heltzen da txori hau udaberrian eta uda bukaeran edo udazken hasieran egiten du
alde. Negua Namibia eta Hego Afrikan igarotzen du. Kukuak Afrikatik guregana etortzeko 9.000 kilometroko bidaia egin behar izaten omen du urtero , eta normalean, gauez eta bakarrik egindako bidai luzea da.
ARRAUTZA MIMETIKOAK
Gehienontzat jakina da kukuak ez duela habirik egiten eta bere arrautzak ere ez dituela txitatzen; lan horretarako, beste zenbait txoriei iruzurra egiten die.
Kuku emeek arrautza mimetikoak uzten dituzte beste espezieren baten habian eta beraien esku geratzen da txitaldiaren ardura. Kuku emeak habi jabeen ausentziaz baliatzen dira arrautza erruteko. Bi egunetik behin erruten dituzte eta normalean habi bakoitzean arrautza bana jartzen dute; gehienez 8-15 arrautza, guztira. 11-12 eguneko txitaldiaren ondoren jaiotzen dira kuku txikiak. Ordu batzuk beranduago, habiko beste arrautzak habitik behera botako ditu eta bera izango da hortik aurrera jaun eta jabe.
Besteak beste, kaskabeltz, txantxangorriak, txepetxak, buztanikara zuriak, negu-txirta... izan ohi dira kukuaren iruzurraren biktimak. Europan 70etik gora txori mota erabiltzen ditu kukuak kumeak uzteko.
Oro har, txoriek ez dituzte onartzen beste espezie bateko arrautzak beren habian, baina kukuak mimetizatu egiten ditu, habiaren jabea ohar ez dadin.
Bada habien inguruko beste berezitasun bat ere. Txantxangorriaren habian jaiotako kuku eme batek, hari dagokionez, ez ditu arrautzak txepetxaren habi batean jarriko, txantxangorriaren habi batean baizik.
HAMAR AR EME BAKOITZEKO
Animalia bitxia da kukua, beraz. Esan beharra dago, esaterako, kukuen
artean arrak emeak baino askoz gehiago direla: hamar ar eme bakoitzeko. Ar
bakoitza basoan aritzen da kantari eta emeak ibiltzen dira basoz-baso arren
bila. Adi beharko dugu hemendik aurrera kukuaren kantuari.
KUKUAREN INGURUAN SINESKERIAK
Antzinako euskaldunen egutegiak bi urtaro besterikez zituen: uda eta negua, eta Ama Birjina Martxoko egun horixe (martxoak 25) izaten zen udako lehen eguna.
Kukuaren etorrerak lur-soroak neguko lozorrotik esnatu zirela adierazten zuen,
negua joan zela, alegia. Hain zuzen ere, Ama Birjina Martxoko egunetik hasi eta
15 eguneko tartean kukuak ez jotzea, gaitz handi eta beldurgarria zen,
adierazten bazuen kukurik ez izanik udaberririk (uda) ez zetorrela. Beraz,
Andra Mari Martxoko egunetik hasi eta ondorengo 15 egunetan kukua ageri ez
bazen,erten omen zuten “bederatzi idi-pareri gurdia lotu eta bere bila joan
behar omen zen Erromako zubira (ortzadarra).
Kukua da denboraren gurpilaren ardatz eta
mugarri. Izan ere, kukua udaberriarekin batera dator, bizitza berriarekin
batera, eta udaberri bukaeran badoa, eta halaxe diote esaera zahar
batzuk: “kukuek erramun egunan kuku, San Pedrotan mutu“ edo “Kukua
Ama Birjina Martxoko egunean hasten da kantatzen Erromako zubian eta San Pedro
biharamunean mututzen. Sinbologiz beteta dago kukua eta udaberria,
Kukua negua Afrikako hegoaldean igarotzen du eta iparraldea (Europa)
epeltzean 9.000 kilometroko bidaia egiten omen du, hauxe da
udaberrian bueltatzen zaigu. Erromako zubia ortzadarra da, urtaro honeko
ezaugarri argi bat, euri eta eguzkiko egunak bai dira eta martxoko amabirgiña,
ekinozioa, erlijioak kristautasunatutako ospakizun edo tradizio jentila
da eta elizaren inguruan aipatzen dute data hortan Ama Birjina haurdun
geratu zen eguna omen dela. Izan ere, egun hortatik Eguberri egunera (abenduak
25) bederatzi hilabete daude, Udaberria bizi berriaren urtaroa da, baita
Elizarentzat ere.
Udaberria, bertzalde, bizi berri baten
esperantza-iturri dugu eta zertaz ez! zorte hobearen itxaropena ere.
Antzinakoentzat bizimodua nekatuz atera beharra
zeukaten bitartean, kukua, berriz, kolpe zorrik jo gabe bizi zen (eta hala bizi
ohi da gaur egun ere). Ez egitearren kabiarik ere ez du egiten, arraultzak
beste hegazti txikiagoen kabietan jartzen ditu. Kukuak, zeuden arraultzak kabitik kanpo bota ondoren berea jartzen ditu
(kolorez eta tamainuz, hautatzen dituen espezieetakoen antzerakoak); horrela,
hegazti txikiek berea bezala errutzen eta elikatzek dute kuku txita.
Sinbologiarekin jarraituz, aintzinako baserritarrek (eta gaurko gehienok)
seme-alabak aurrera atratzeko eta etxeko lapikoa egunero betetzeko ardurarekin
estututa bizi ziren (garen) biztartean, kukuak, berriz, txantxangorria eta
txepetxa zituen inude, arestian aipatu bezala haien kabietan,
ezkutuka, arrautza bana errun eta kukukumeak hazteko ardura auzokoari katiatzen
zion, kukuaren ardura bakarra eguzkitan gozo-gozo jarrtzea eta kuku han eta
kuku hemen jotzea izanez.
Eta jakina, aintzinako gizakiak kukuaren inbidiatan”hi
bizi haiz, hi“. Beraiek ere hartuko lukete beraientzat halako bizimodua,
baina lan egin behar zen, udaberrian landatu eta erein behar ziren soroak (gaur
egun, baratzak prestatzen hasten gara egun hauetan) eta kukua ez bazen entzuten
(etorri ez zelako) negu luzea izango zen eta soroak prestatu edo erein gabeak baziren, akaso hurrengo negurako ez zegoen elikagairik izango eta
berriz entzuten bazen urtea estuasunik gabe pasatuko zuten. Eta, hain
zuzen honen inguruan aterako zen herritarren usteak: udaberriko lehen
kukuak sakela “bero” duzula harrapatzen bazaitu, ondo joko dizu eta
urte osoan ez duzu diru estuasunik izango baina sosik ez baduzu…urte osoan ere
ez duzu izango!!.
Esan behar Erramu igandeko pasaietan kukua entzun
nuenean sakela zulatuak nituela eta ezta zentimorik nuela eta okerrena dena,
nik pasaietan eta baratzea prestatu gabekoa!!!
Iturriak: http://www.erabili.com webguneko “kukuak kuku” artikuloa. wikipedia.org ”kuku
europarra” wikia.
Las cuatro estaciones en el Valle del
Baztan” , (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006). Lander Santa Mariaren
“El kuku trae la esperanza de vivi” artikuloa. http://baztangohaizegoa.wordpress.com/2013/03/26/kukua/
Epail edo
Marti edo Martxo deitzen dogun urteko hirugarren hileak, beragaz batera
ekartzen dau, udabarria. Beti ez dira eguraldia eta giroa udabarrikoak izaten,
baina behintzat epailaren 21ean (egun bat atzerago edo aurrerago) udabarrian
sartzen gareala txikitatik jakiten dogu eta eguraldi ikertzaileek hala
gogoratzen dauskue. Eta aspalditik
lotzen dogu gure herrian gertakari hau txori mota bategaz. Kukua deitzen
dogunagaz. Udabarriaren hasiera kukuak iragarten dauan sinismena oso zabala da
gure Euskalerrian. Esaera zaharren artean hor daukagu, Martxoko Ama Birjinaren
egunean pasatzen dabela kukuak Erromako zubia gure artean denboraldi bategaz
egoteko, San Pedro inguruak arte, gitxi gorabehera. Beste esaera batzuk ere
ezagunak dira:
Kukua Ama
Birjina Martxokoaren egunean Erromako zubían eta handik hamabost egunerako mundu guztian.
Kukuak Ama Birgiña Martxokoz kuku ta San Pedroz mutu.
Kukua etorri, gosea etorri; kukua mututu, gosea bukatu.
Kukua etorri, gosea etorri; kukua joan, gosea joan.
Kukuak kantatzean, euria be eguzki.
Kukuaren otsa, zarraren arnas barritzea.
Kukua udabarriko soldadua, txantxangorria neguko soldadua.
Kuku miku, txoriak umeak sasian ditu.
Kukua egiten du maiatzean kuku, garagarrilean gelditzen da mutu.
Kukuak esan zuen, Andre Mari Martxokoz ez bazetorren, bere hileta-elizkizunak egiteko.
Kukua San Joanetan kuku, San Pedrotan mutu.
Kuku-miki, kuku-miku, txoriak sasian umeak ditu!
Kukuak Ama Birgiña Martxokoz kuku ta San Pedroz mutu.
Kukua etorri, gosea etorri; kukua mututu, gosea bukatu.
Kukua etorri, gosea etorri; kukua joan, gosea joan.
Kukuak kantatzean, euria be eguzki.
Kukuaren otsa, zarraren arnas barritzea.
Kukua udabarriko soldadua, txantxangorria neguko soldadua.
Kuku miku, txoriak umeak sasian ditu.
Kukua egiten du maiatzean kuku, garagarrilean gelditzen da mutu.
Kukuak esan zuen, Andre Mari Martxokoz ez bazetorren, bere hileta-elizkizunak egiteko.
Kukua San Joanetan kuku, San Pedrotan mutu.
Kuku-miki, kuku-miku, txoriak sasian umeak ditu!
Gure garai zaharretan, ugazaba eta morroiaren arteko tratua egitean, kukutik
kukura egiten zela esan ohi zen, alegia, urtebeteko tratua.
IPUINA
Bake ederrean bizi ziren Arrupeko Edubi eta Islao andre-gizonak. Edubik
mokadu gozoak prestatu eta Islaok borondate osoz janez. Eguneko ogi zuria eta
ardo tanta ez zen sekula falta izaten etxe hartan.
Udaberria mendi eta zelaiak edertzen hasia zen eta erreka bazterretan txori
soinuek esnatua zuten.
Islao ibiltari porrokatua zen eta inguruko baso eta iturrietako berri inork
baino hobeto zekien. Gure gizonak kezka bat zuen, ordea, bere golkoan:
- Aizu, Edubi. Ba al dakizu aurten oraindik kukurik ez dudala somatu?
- Iaz, honezkero entzuna zeneukakeen, bada.
- Harritzekoa! Aurten ez dakit non ezkutatu den txori hori.
- Ez da urruti izango.
- Banoa. Gaurko honetan entzun behar dut, inola ahal bada.
Irteterakoan, Edubik hauxe gogorarazi zion Islaori:
- Eta, ba al daramazu txanponik patrikan?
- Horretan dut, bada, nire arretarik handiena. Badakizu, kukua
lehenbiziko aldiz entzuten denean, patrikan dirurik ez badaramazu, urte guztian
dirurik ez dugu inguratuko. Aldean dirua duzula entzuten baduzu, berriz, urte
guztirako dirua duzu etxerako.
Atera zen Islao baso aldera, bere txanponak noizean behin eskuz ukituz eta
txintxin hotsa ateraz. Baina, kuku hori ez zen inon agertzen. Jo gora, jo
behera; goiz osoan zehar arakatu zituen inguruetako erreka zulo eta muino gain
guztiak. Alferrik, ordea, guztia! Kukuak ez zion Islaori kantatu nahi izan.
Eguerdi aldera, nekatuta, zuhaitz baten kontra eseri eta arnas pixka bat
hartzeko gelditu zen. Nekeak logura ekarri zion eta laster zen lo zurrunga
betean.
Deabruak hala nahi, eta horra non datorren bide hartatik barrena Patxi
Eskugarbi; besteren poltsak garbitzen ondotxo zekiena. Ikusi du Islao
lozorroan, eta berehala esnatu zaio haren diru egarria. Isil-isilik hurreratu
zitzaion eta gizon lotiak hain arreta handiz sartu zituen txanpontxoak
patrikatik kendu zizkion poliki asko.
Esnatu zenean, etxe aldera joan zen gure Islao. Eta halako batean, berehala
hasi zitzaion alboko pagadian kukua kantari. Harena, bai, poza! Eskua sakelara
sartu du bere txanponak ukitzeko, eta haren nahigabea! Izan ere, patrika hutsik
zeukan.
Kukua gero eta kantu gehiago egiten hasi zen. Ezker-eskuin, nondinahi
sortzen zitzaion txori kanta bizia. Berari irriz eta burlaz ari zitzaiola esan
behar!
Etxeratu zenean, Edubi galdezka hasi zitzaion:
- Eta? Entzun al duzu gaur kukua?
- Bai, nire zoritxarrez.
- Zer gertatu da, bada?
- Ondotxo dakizun bezala, irteterakoan txanponez betea eraman dut nire
sakela. Baina kukua hasi denean, ez neukan alerik nire patrikan. Hori bai gure
zoritxarra!
- Egingo nuke Patxi Eskugarbik eraman dizkizula txanpon guztiak. Alde
horretatik etortzen ikusi dut eta.
- Noiz izan da hori?
- Oraintxe, edo, lehentxeago.
- Ederra egin dugu! Ni nekatuta lo gelditu naizenean, hark egingo zuen
berea. Eta orain lapur batengatik galdu behar al dugu?
- Zaude patxadan, gizona. Jaungoikoa ez ahal da horrelako huskeriatan
sartuko! Kukua kuku, biziko gara gure txokoan.
(EBARISTO BUSTINTZA "KIRIKIÑO", Euzko-Gogoa aldizkaritik
hartua eta moldatua, 1957ko urtarrila-otsaila). Iturria:
Adierazi
duzuen bezala kukutu hitza ezkutatu adierazteko erabiltzen da.
Haur jolasetan hitz hori edo antzekoa oso erabilia zen, egun, gordeketan edo
ezkutaketa deituriko jolasak izendatzeko. Etnikerrek argitaratutako
"Juegos Infantiles en Vasconia" liburuan honelako aldaera asko jaso
dituzte:
Kuku miku
xoriak umiak ditu nun ditu? hor dituk sasian sudurraren pian |
Kuriketan edo kukutan jolasteko
garaian "itsua " zen haurrak (besteak bilatu behar zituenak) honelako
abestitxoa abesten zuen besteen bila abiatu aurretik. Izan ere, euskaraz egiten
ziren honelako jolasetan zenbatzeko ohiturarik ez omen zegoen.
Jarraian
gordeketa jolasa izendatzeko aldaera batzuk jarriko dizkizuegu. Urtxintxa
Eskolak argitaratutako "Euskal Jolasen Bilduma" CDromean gehiago
aurki ditzakezue:kuriketan, kiriketan, kubike, kuike, kukuka, kukutan,
kukulauka, kukumikuka.
Iturria: Jaime Altuna (Urtxintxa Eskola), http://www.erabili.com/zer_berri/galdezka/1080137780
Gaur egun,
bizimoduarengatik eta askotan erosotasunagatik, bikote askok eta askok
seme-alaba bakarra ekarri ohi dute. Kukuak ere arrautza bakarra jarri ohi du
auzokoaren habian. Beraz, seme-alaba bakarra ekarri duen bikote horrek kukuarena
egin duela esan ohi da Euskal Herriko hainbat bazterretan, baita
Azkoitian ere.
Iturria: Itziar Olaizola Etxaniz (azkoitia). http://www.erabili.com/zer_berri/galdezka/1080137780
Ipuin
askoren protagonista da kukua:
Kaletar
biri, mendi buelta egiten ari zirela, kukuak jo zien. Biak poz-pozik zeuden, zein
baino zein poz handiagoz. Batak zioen: "Neuri jo dit". Besteak:
"Ez, neuri". Kaskagogor, biak hala biak, nork bereari eutsiz. Auzia
ezin konpondu eta, sortutako eztabaida erabakitzeko, abokatu batengana joatea
erabaki zuten. Abegikor hartu zituen abokatuak. Gertatutakoaren berri eman
ziotenean, hala esan zien: "Nik aurretik hartu behar izaten dut
abokatu-saria eta gero iritzia eman". Eskaria onartu eta ogerleko bana
eman ziotenean, horrela esan zien abokatuak: "Nori jo ote dio ba kukuak:
hiri ez, hiri ere ez. Neuri bai, ordea".
Iturria: Juan Dorronsoro Iriarte (Irun). http://www.erabili.com/zer_berri/galdezka/1080137780
Umetatik
izan det bertso afiziyua, ta Hernaniko Langile ikastolan nebilela-zazpigarren
mailan-eakutsi zian bertso hau Urnietako gelakide batek, be attonak kantatze
omentzun. Eztakit zenena izangoan. Lazkaottikina akaso?
Apirilean
etorri zinan
eta San Juanetan juan. Atzo goizean pago gainean eta gure etxe onduan, kuku txoria entzun nunian atera nintzan orduan. Hark kuku otsez, nik nere bertsoz elkar agurtu genduan. |
Iturria: Gorka Tolosa (Hernani). http://www.erabili.com/zer_berri/galdezka/1080137780
Txoriaren kume
arraroak
Bazen behin txori bat. Maiatza aldea zen eta egun
batean sei arrautza egin zituen. Txoriak kabia utzi eta jateko bila abiatu zen
egun batean. Janari asko bilatu zuen: txitxareak, sugandilak eta horrelako
narrasti asko. Txoria orduan abiara joan zen eta gauza arraro bat ikusi zuen:
sei arrautza beharrean bederatzi arrautza topatu zituen habian. Handik egun
batzuetara kumeak arrautzetatik errun ziren. Guztiak berdin-berdinak ziren beste hiruak
ezik. Orduan txoria kumeen amaren bila hasi zen. Basoan
zebilela kuku hots bat entzun zuen. Handik bi kilometrotara berriz entzun zuen
kuku hotsa baina oraingoan gertuago eta garbiago. Txoriak bere ama hori izango
zela eta kukuaren bila abiatu zen. Handik kilometro batera aurkitu zuen kukua.
Txoriak kukuari bere berdinak zirela esan zion. Kukuak bereak zirela bai, baina
ez zituela hartu nahi esan zion txoriari. Orduan txoriak esan zion:
-Zure kumeak zeuk zaindu behar ditutu eta ez nik.
Zeuk ez badituzu nahi hotzez hilko dira eta gainera zergaitik beste baten habian
utzi? Hotzez hilko dira zuk ez badiezu jana ematen.
Kukuak orduan txoriari hau esan zion:
-Beno nik hartuko ditut baina zuk lagundu egingo
didazu.
Handik aurrera kukua, txoria, txoriaren zazpi
kumeak eta kukuaren hiru kumeak pozik eta arazorik gabe bizi izan dira be.
JAIONE IRURETAGOIENA AMILIBIA.
Iturria: http://www.eskolatxikiak.org/txikipress/txp8/ipuinak/txoriaren_kume_arraroak.htm
BELEA ETA KUKUA
UXUE ZURIARRAIN, 2014(e)ko otsailak 10, astelehena
Udazkenean, egun haizetsu batez,
basoz inguratutako soro eder batean, han zegoen belea artoa jan eta jan. Belea,
ez zen gaiztoa, baina ez zitzaion batere gustatzen gauzak beste
norbaitekin banatzea. Bera, kanpotik, beltza zen, mokoa eta hankak berriz,
eguzkia bezain horiak zituen, tamainaz nahiko handia zen.
Handik gertu, basoaren ertzean,
bazen erreka garbi bat, bere ondoan lizar bat, bertan kukua habia
egiten ari zen, negua bertan pasatzeko. Habia egiten ari zen bitartean, kuku-kuku, kantatzen zuen. Kukua txintxoa zen, baina ez zuen inoiz momentuan disfrutatzen,
beti geroari begira. Kanpotik, oso txikia zen, elur bola bat bezala.
Kukuak, habia bukatu ondoren jan
bila joan behar zuen, negua bero eta goserik gabe pasa zezan.
Jan bila, belea zegoen sorora
joan zen, eta bertan egin zuen topo belearekin. Beleari ez zitzaion oso ongi
iruditu, berak jaten zuen soro berdineko artoa jatea kukuak. Segundo pare bat
pentsatzen egon ondoren, kukuarengana jo zuen:
-Kaixo kukua- esan zion beleak
bekokia zimurturik zuela.
-Kaixo belea- orduan kukuak
-Zer darabilzu paisaia hauetatik?
– jarraitu zuen beleak.
-Negurako jana biltzen ari naiz-
erantzun zion kukuak artoa biltzen ari zen bitartean.
Segituan beleak:
-Orduan, segi ezazu artoa biltzen
- berriz ere bekokia zimurturik.
Bai, hori esan zuen beleak baina
ez zen berak nahi zuena.
Geroxeago, kukuak jada arto
gehiago hartu ezin zuenean, habiara abiatu zen artoa uztera.
Beleak atzetik segitu zion, artoa
non uzten zuen jakiteko. Kukuak habian utzi zuen artoa, eta habian etzan zen,
nekaturik zegoelako.
Belea aho zabalik geratu zen,
kukuaren habia ze toki ederrean zegoen ikusi ondoren, eta ikaragarrizko inbidia
sentitu zuen.
Bera ere, aldameneko zuhaitz
batean hasi zen habia egiten, baina, bukatzerako negua heldu zitzaion. Ondoren
konturatu zen, aurrez ez zuela jateaz gain ezertaz pentsatu, eta orain ez zuela
kukuak zuen babesa, baina arazoa ez zuela inbidiarekin konponduko.
Aurrerantzean, argi zuen, aurrez
pentsatuko zuela bere jokaeraz eta ez geratu besteengan inbidiarekin.
Besteengan
inbidia edukitzea txarra da, horrek arazoak sortze baititu.
http://euskera1dbharalar.blogspot.com.es/2014/02/uxue-zuriarrain-belea-eta-kukua.html
Gaur da Ama Birjina Martxokoa. Esaera zaharra da
gaurko egunez pasatzen duela kukuak Erromako zubia, gure artean gelditzeko
sanpedroak arte. Seguru asko, hauxe izango da gurean zeresan gehien eman duen
hegaztia.
Izatez, hegazti migraria da kukua. Afrikan ematen du
negua, Sahara azpiko Afrikan. Orain handixe datorkigu.
Basozainek basoko berri jakiten dute eta Jose Manuel
Oriari deitu diot. «Nik gaur entzun diot kukuari, neure etxetik gertu, Zeraingo
Aizpean. Eta Idiazabalgo lagun batek esan dit lehengo igandean entzun ziola
aurreneko aldiz».
Gero beste basozain bati deitu diot, Mikel Olanori,
oso jakintsua baita hegazti kontuetan, Aranzadi elkarterako ere lanean aritzen
delarik. Hau esan dit: «Batik bat arriskuan edo galzorian dauden hegaztiei
erreparatzen diegu guk. Eta kukua ez dago galzorian. Normalean, entzun egiten
da kukua. Ikusten zailago da. Beti esan izan da txantxangorrien habietan
ipintzen duela arrautza, baina hori mitoa da. Hegazti txiki intsektujale
askoren habiak 'alokatzen' ditu: txinboak, txioak, txirtak...»
Josemari Iriondorekin egin dut topo kalean, eta
segituan agindu dit Basarriren testu zahar bat. Baita esan ere: «Guretzat oso
sakratua izan da kukuaren asuntoa. Beti entzun genuen udaberrian lehenengo
aldiz kukua entzutean patrikan pezeta batzuk izatea garrantzitsua zela, gero
urtean zehar sos batzuk beti eskura izateko. Basarrik, 1930ean, bere lehenengo
idazlana 'Euzkadi' aldizkarian kukuari buruz egin zuen; oso idazlan bitxia».
Bizkaieraz idatzi zuen Basarrik eta hau da testua:
«Lengo egunien neure zeregin batzuk egin biar nebazala
ta emendik urreko baserritxu batera jun, eta nun entzuten dodan neure ondoko
zuaitz baten gaiñien txori nabar bat, kuku! ta, kuku!, abesten ebala. Ta neu
zurtz eginda asi nintzen sakelera eskua sartzen, baiña sakelien ez egoan sakela
baiño...
-Au da zoritxarrekoa izatie!-, esan notson urrengo
topau neban gizon bateri. Eta erantzun eustan gizon orrek:
-Zoritxarrekoa diñok, mutil? Ni bai zoritxarrekue. I,
sikiran be, soiñeko barrijekin atrapeuk, baiña ni, alan be, zarrakin eta
txiro».
Eta artikuluari bertso hau erantsi zion Basarrik:
«Kukua oska dabil aspaldi guztian,
sakel utsik badago beraren urrian.
Baiña
bete, mutillak, goi gora artian,
arlote izan ez gaizan aurtengo urtian».
Euskaltzaindiak plazaratu duen Euskal Herri Hizkeren
Atlasean, Leitzan jasotako ohitura zaharra aipatzen da: alegia, kukua
lehenbiziko aldiz aditzen zenean, segituan poltsikotik dirua atera behar zen
eta, bigarrena entzun baino lehen, dirua kukuari erakutsi.
Atlas horrek dioenez, «esaera franko bildu da eta
horietan gehienetan kukuak duen irudia aski ezezkorra da». Egia da hor
badagoela kutsu negatiboko esamolde zahar bat oso hedatua: «kukuak oker jo».
Zerbait espero ez den bezala gertatzen denean esan ohi da.
Aprobetxategi izatea egozten zaio kukuari. Atañok hau
idatzi zuen bere Txantxangorri kantarian: «Joan zaneko guda madarikatuaren
ondorenak! Kanpotik datozenak, kukuak dituk oiek; ezin mantendurik ari geran
txantxangorriak, berriz, euskaldunok».
Baina nik esango nuke kukua, batez ere, mandataria
dela, mezularia. Bere kantuarekin, esaten digu beste negu gorri bat garaitu
dugula, beste urte bat irabazi dugula. Julian Alustiza "Aztiri" frantziskotarrak hau idatzi zuen "Euskal baserriaren inguruan" liburuan:
«Kukuak, adibidez, zorte ona ekartzen zuela uste zuten. Hori horrela, gure
zaharrei eta gaixoei, poztu aldera ere, hauxe esan ohi zitzaien: 'Kukua laster
azalduko da, eta bizkortu bat emango dizu zuri ere'. Eta hamaika aldiz, gaitzak
eta etsipenak jota zegoen gizarajoak erantzun ohi zuen ondotik: 'Aurtengo
kukurik ez diat nik entzungo'».
Bai, kukuak eman du zeresana eta zer kantatua.
Adibidez, Rufino Iraolak honela jaso zuen gogoan Lazkao Txikik Lazkaomendin
1988. urte inguruan kantatutako ale hau:
Birigarroa arbolan eta
xoxoa sasi onduan...
gaur goizean'e eginahalean
hor ari ziren kantuan.
Kukua, berriz, zuhaitzik zuhaitz
«kuku» hemen ta «kuku» han;
kalendario gabe badaki
noiz etorri ta noiz juan.
Berriz jaioko baldin banitza
zan gaia eo nuen itza,
len jaio giñan eta oraindik
illaren bildur gabiltza.
Berriz jaiota ote nezake
nik zorion baten ditxa?
Eta kukua izan nai nuke
berriz jaioko banitza.
Beti kukua izan nai nuke
ta denok artu kontuan,
beste txori bat alaiagorik
bai ote dago munduan?
Arbolarikan arbola dabil
eten gabeko kantuan,
etxean beiñ e golperik ez ta
beti or dabil kanpuan.
Edo bestela kukuarekin
pentsatzen guztiok jarri,
txoritxo orrek ongi badaki
mundu guziaren berri.
Urte guzia pasatutzen du
ara juan, onera etorri,
mutil panpoxo asko bezela,
udaberriz udaberri.
Xenpelar Dokumentazio Zentrora ere jo, eta hango Nere
Erkiagak batzuk pasa dizkit. Adibidez, 1976an, Mattin eta Lazkao Txiki gertatu
ziren Lesakan. Mattin kukua zen, eta Lazkao Txiki txantxangorria.
Txantxangorriak (Lazkao Txikik) honela egin zion
errieta kukuari:
Arbolaren gaiñean
or zabiltza sarri,
ku-ku eta ku-ku beti
estu eta larri.
Txantxangorriak badaki
alperraren berri,
nere kabian etzazu
arrautzarik jarri.
Iturria: fibargutxi@diariovasco.com
Cuco
Cuando empecé a aprender Euskera hace ya treinta años, el primer libro que me dieron en el euskaltegi de Santurtzi fue "Oinak", de Xabier Amuriza. Durante más de una década fue el primer libro que se recomendaba a los que queríamos ser euskaldun berriak. Y en el primer capítulo de "Oinak" se hablaba del cuco, "Kuku birpiztua". Hoy, treinta años después, le encuentro un sentido diferente a esta lectura. Su último párrafo decía así:
"Nor zara zu? Kuku birpiztua zara zu. Kuku ikaslea. Ikasle berria. Kuku euskalduna, euskaldun berria, kuku birpiztua. Kukuak euskaraz daki. Ez da asko, baina apur hori euskaraz kantatzen du. Nahi duzu euskaraz jakin? Hemen daukazu kuku birpiztuaren habia. Udaberria. Ba dator kuku berria. Ongi etorri eta bihar arte."
El cuco es un ave esquiva y solitaria, que tiene dos características que la hacen muy singular: la primera su inconfundible canto "cu cu"; y la segunda, la de poner sus huevos en nido ajeno.
Llega a nuestras tierras en marzo, cuando los árboles
comienzan a cubrirse de hojas y lo ocultan; en esta primera época cantan macho
y hembra, particularmente el primero.
Cada hembra tiene su territorio que no suele ser muy extenso, unas 3-5 hectáreas, únicamente para controlar nidos donde poner sus huevos, pero no para comer. A este territorio vuelve año tras año.
Según Chance (1922, 1940) cada
hembra se empareja con un mismo macho de por vida y, supuestamente, viajan juntos
a África. Basaba esta aseveración en que ambos regresan siempre a la misma
localidad. En cualquier caso esto es muy difícil de probar.
El Cuco Común está distribuido prácticamente por toda la Península Ibérica. Los adultos parten hacia África, donde pasarán el invierno, una vez
realizada la puesta en julio. Los jóvenes marchan más tarde, en
agosto-septiembre, sin ser guiados por sus padres, a los que no conocieron
nunca. Por otra parte, el cuco emigra de noche y aisladamente. Existe, pues, de
forma cierta en este caso, un sentido innato de navegación, que permite a los
jóvenes encontrar el rumbo de sus cuarteles de invierno. Se desplazan hacia el
sudoeste, en un largo viaje en solitario que les lleva, tras cruzar el Sahara,
hasta los bosques ecuatoriales, donde hallan por fin el refugio invernal de su
especie.
Alimentación: El principal
alimento de este insectívoro son las orugas, que puede identificar a larga
distancia desde un puesto de un punto elevado. Una de sus
preferidas es la oruga procesionaria del pino (Thaumetopoea pitvocampa). El cuco destripa las orugas, vacía el contenido
intestinal y a continuación se las traga, para luego regurgitar sus pelos. También come insectos, arañas, ciempiés y lombrices de tierra;
los pollos comparten la dieta de las aves que parasitan, habitualmente,
insectos, pero a veces semillas, como cuando los padres adoptivos son
pardillos.
Descripción:
El cuco es un ave de tamaño mediano, con la cola y el cuerpo alargados y unas patas muy cortas y zigodáctilas. El plumaje de las partes superiores es uniforme y de color gris. El vientre es de color blanco con un barrado oscuro. Las hembras pueden ser algo pardas en la zona del collar, e incluso pueden llegar a serlo todas las partes superiores, en la denominada fase parda. La cabeza es toda del mismo color que el dorso y presenta un pico puntiagudo, algo curvado y ojos con iris de color amarillo en los adultos y pardo en los jóvenes. Los jóvenes cucos pueden ser reconocidos por una
mancha blanca que tienen en la nuca.
Hábitat: Los cucos son bastante frecuentes en todo tipo de
ambientes, ya sean terrenos arbolados, tierras de labor e incluso zonas
montañosas. Probablemente verás su figura oscura y esbelta volando
bastante rápido sobre campos y zonas abiertas entre bosques y zonas arboladas.
El cuco es un visitante veraniego en Europa (finales de marzo
a septiembre) y pasa el invierno en África. Su población en Europa es abundante
y está ampliamente distribuida y sin amenazas importantes, pero conviene
recordar que depende de otras aves que sí pueden estar amenazadas
La mala fama del cuco:
Posiblemente el ave con peor fama del mundo animal no sea el buitre o el cuervo, posiblemente el ave con peor fama sea el CUCO.
Posiblemente el ave con peor fama del mundo animal no sea el buitre o el cuervo, posiblemente el ave con peor fama sea el CUCO.
Clasificamos
los comportamientos de los animales según nuestra cultura, y los adjetivos que
se les atribuyen al cuco son poco halagüeños: explotador, tramposo,
mentiroso, farsante, etc ... Pero como he dicho, son solo
clasificaciones de nuestro sistema moral hacia una táctica de supervivencia,
que sin embargo, es tan válida como cualquier otra.
Lo que
provoca esta enemistad hacia el cuco es que se aprovecha de
otras aves, las explota, las engaña y las hace esclavas. Lo
que sucede es que cuando el cuco detecta que un ave
Todas las hembras en actitud de poner se sitúan
después del mediodía en un punto ventajoso desde el que vigilan el nido de su
huésped, esperando el momento oportuno. Las puestas se efectúan entre las 15:30 h y las 17:30 h horas, invariablemente. Nunca ponen los huevos por la mañana.
La información expuesta menciona las fuentes de origen. Y las imágenes han sido capturadas de Internet con fines meramente educativos e ilustrativos.
La información expuesta menciona las fuentes de origen. Y las imágenes han sido capturadas de Internet con fines meramente educativos e ilustrativos.
Fuentes informativas:
http://www.pajaricos.es/c/c1/cuco.htm
http://ichn.iec.cat/bages/pinedes/cCuculus%20canorus.htm
http://www.pajaricos.es/mas/mascucocomun.htm
Euskal Herriko hegaztiak - I (Garrulus Gladarius /Eskinosoa / Arrendajo)
Euskal Herriko hegaztiak - II (Erithacus rubecula / Txantxangorria / Petirrojo)
Kuku kukua ez dauka ile bat ERE es tontolapikoa asierlarra kuku kuku kuku.......
ResponderEliminar